در اوایل جنگ جهانی اول قسمتی از خاک ایران به وسیله بریتانیا و روسیه آشغال گردید با وجود این که ایران بی طرفی خور را اعلام کرده بود ولی به این دلیل که ایران در آن هنگام با آلمان هم پیمان بود ٬ و بعد از آن که آلمان در سال ۱۹۴۱ به روسیه حمله کرد ٬ روسیه نیز وارد جنگ شد ایران از نظر سوق الجیشی برای این کشور اهمیت حیاتی پیدا کرد خصوصا در آن زمان تعداد فراوانی از متخصصین و کارشناسان و نقشه برداران و طراحان آلمانی در ایران حضور داشتند و متحدین جز از طریق ایران قادر به ارسال کمک های نظامی خود به روسیه نبودند ٬ ارتش روسیه مناطق آذربایجان و قسمت مرکزی ایران را آشغال کرد و جنوب و شرق ایران توسط ارتش بریتانیا آشغال گردید . در مناطق آذربایجان دو ملت و دو قوم  اصیل تُرک و کُرد زندگی می کردند که هر کدام در زمان خود دارای حکومت و استقلال بوده اند اما دولت مرکزی آنها را ساقط کرد و استقلال و آزادی را از آنها گرفت ٬ دو قوم تُرک و کُرد که۸ قسمتی از مردم ایران را تشکیل می دهند ٬ همواره احساس کرده اند که حکومت مرکز سرزمین آنان را آشغال کرده و به همین علت در تمام طول تاریخ قیام و مبارزه را به منظور کسب آزادی و استقلال ادامه داده و دارای تشکیلات سیاسی شده اند ٬ در نتیجه ی آشعال ایران توسط بریتانیل و روسیه ٬ و تضعیف دولت مرکزی برای نیرو های سیاسی در ایران فرصت مناسبی پیش آمد تا فعالیت های خود را شروع کنند . خصوصا در آزربایجان و کردستان حزب ( کومه له ی ژیانه وه ی کورد ) در عرصه های سیاسی فعالیت خود را آغاز کرد به گونه ای که هنگام اعلام موجودیت ٬ اثرات فراوانی در بین طبقات مختلف جامعه گذاشت و از نظر اجتماعی ٬ این حزب از اول یک حزب کوچک بود که در کنگره ی اول اعضای آن بیش از ۱۵ نفر نبودند و در کنگره ی دوم تعداد آنان به ۱۰۰ نفر می رسید ٬ در این کنگره برنامه ای منظم و جامع تهیه شد که از دین مبین اسلام الهام گرفته بود ٬ که این برنامه ها برای کسب آزادی ٬ استقلال و نجات کُرد و کردستان بود . در نتیجه ملتی اصیل و پاک متحد شدند . در این حال دولت روسیه به منظور حفظ منافع خویش و نجات از خطرات احتمالی که یکی از آنها قیام آزادی بخش مردم کُرد بود که در اثر تحولات و دگرگونی اوضاع و احوال فرصت خوبی برای این ملت به وجود آورده ود و اینک ملت کُرد که دارای زبان ٬ فرهنگ ٬ تاریخ و آداب اصیل بود ضرورت دانست هرچه زودتر برای آزادی خود از طریق روسیه اقدام مقتضی به عمل آورد . لذا سال ۱۹۴۲ روسیه از سران کُرد در مهاباد دعوت کرد و یک هیئت ۲۰ نفره به ریاست قاضی محمد به باکو اعزام شد تا درباره ی سرنوشت ملت کُرد مذاکره نمایند . نمایندگان کُرد وارد باکو شدند ٬ با آقای باقراف دیدار کردند و ضمن معرفی افراد و آشنائی ٬ مذاکره و گفتگو انجام شد و متعاقب آن که هیئت کرد به کردستان بازگشت حاصل و نتیجه ی مذاکرات با روس ها به وسیله قاضی محمد برای رهبران کرد تشریح گردید . در سال ۱۹۴۵ نمایندگان روسسیه مطمئن شدند که قوم کرد خواهان خود مختاری است و به هر ترتیب که شده لازم است روسیه به حمایت کردها برخیزد به همین دلیل روسیه برای بار دوم سران کرد را به باکو دعوت کرد و حذب ( کومه له ی ژیانه وه ی کورد ) به سرپرستی قاضی محمد همراه هیئت ۳۰ نفره آماده اعزام به باکو شد . نمایندگان کرد وارد باکو شدند و سران روسیه قبل از شروع مذاکره به طور غیر مستقیم به نمایندگان گوشزد کردند که موضوع خودمختاری ، استقلال و آزادی قوم کرد در قدرت و توانایی آنان نیست بنابراین نباید قوم کرد از آغاز مذاکرات و مقدمات کار خواستار آن باشد . از نمایندگان کرد خواستند که حزب ( کومه له ی ژیانه وه ی کورد ) منحل شود زیرا این حزب خواستار خودمختاری ملت کرد است و به جای آن حزب ( دمکرات کردستان ) تشکیل گردد که اساسنامه ی خودمختاری برای کردها داشته باشد . رهبران روسیه نیز آمادگی و پشتیبانی خود را در این باره اعلام داشتند . رهبرانم کرد به امید وعده هایی که مسئولین روسیه به آنان داده بودند به کردستان مراجعت کردند و قاضی محمد از همان ابتدای بازگشت با اعضای کمیته ی مرکزی حزب و رهبران کرد صحبت و نتیجه ی سفر خود و هیئت را تشریح کرد و پیشنهاد روسیه مبنی بر جایگزینی حزب دمکرات به جای کومه له را مطرح نمود و بر خود مختاری کردستان تایید شد . البته قصد قاضی در آن مجلس اخذ رای از سران کمیته ی مرکزی نبود ، اما اعضا به پیشنهاد روسیه مبنی بر انحلال حزب کومه له و خودمختاری کردستان موافقت کردند و در همین جلسه بود که حزب کومه له منحل گردید و به جای آن حزب دمکرات کردستان به کمیته ی مرکزی معرفی شد و بر اساس خواسته ی روس ها برنامه ی اجرای این پروژه آماده گردید . در ماه تشرین یکم ۱۹۴۵ حزب دمکرات کردستان ایران اولین کنگره ی خود را تشکیل داد و در آذربایجان هم حذبی به نام حزب دمکرات آذربایجان تشکیل و جعفر پیشه وری به عنوان رهبر آن معین و زمزمه ی کسب خودمختاری و جدا شدن آذربایجان از حکومت مرکزی بالا گرفت . روسیه رهبران کرد را از این موضوع آگاه کرد و با رهبران فرقه ی آذربایجان به ایجاد دوستی و همکاری پرداخت ، در نتیجه هیئت کرد به رهبری قاضی محمد به تبریز مسافرت و با جعفر پیشه وری پیمان دوستی و همکاری را منعقد کردند . در سال ۱۹۴۵ احساسات آزادی خواهی طبقات مختلف مردم در آذربایجان آعاز و ادارات مرکزی آذربایجان توسط این فرقه پاکسازی شد . این خبر که به کردستان رسی در همان سال نیز در مهاباد ادارات حکومت مرکزی پاکسازی شد . شهربانی و شهرداری مهاباد توسط مردم تصرف گردید و در یک مراسم رسمی طبق طبق فرمان ملی انجمن کرد پرچم کردستان به اهتزاز درآمد ، و حزب دمکرات کردستان اطمینان یافت که میتواندبه خوبی حکومت کردستان را اداره کند . در نتیجه در سال ۱۹۴۶ در شهر مهاباد جمهوری کردستان اعلام شد و پیشوا قاضی محمد به عنوان ریاست جمهوری کردستان منصوب شد . حکومت کردستان نیز مانند هر حکومت دیگری در جهان وزارتخانه های خود را که وزارت جنگ ، امور اجتماعی ، اقتصادی و... بود تشکیل داد  و اداره ی آن را به خود مردم سپرد . پیشه وری رهبر آذربایجان نیز جمهوری آذربایجان را اعلام کرد ٬ ولی سرنوشت هردو جمهوری با تامین منافع روسیه در ایران ارتباط کامل داشت . در آن هنگام روسیه و بریتانیا در اثر فشار فراوان به دولت ایران ، این دولت را مجبور کردند تا پیمان خود را با آلمان لغو و به آلمان اعلام جنگ دهد . روسیه و بریتانیا چون وضع کشورهای آشغال شده را دگرگون یافتند اعلام کردند که : بعد از پایان جنگ نیروهای خود را از ایران خارج خواهند کرد . بعد از پایان جنگ ، دولت روسیه از این امر امتناع کرد و هدف روس ها از این کار کسب امتیاز استخراج نفت ایران بود و برای رسیدن به این هدف ، دو جمهوری کردستان و آذربایجان را به وجود آورد و تحت عنوان حفظ حقوق کرد و ترک نیروهای خود را در ایران باقی گذاشت . احمد قوام که بعد از حکیم الملک روی کار آمد به عنوان نخست وزیر ایران انتخاب شد . نامبرده فردی سیاستمدار و دنیا دیده و با تجربه بود ، به محض تشکیل کابینه آزادی ها را بیشتر و تمام زندانی های سیاسی را آزاد کرد ، به احزاب منحله مهلت داد و در سال ۱۹۴۶ به مسکو رفت و با سران روسیه و از جمله استالین ملاقات و مذاکرات طولانی داشت و دولت روسیه قولداد که از ایران بیرون برود . نخست وزیر ایران نیز متعهد شد در مقابل آن ، امتیاز استخراج نفت ایران را به شوروی اعطا کند . طرفین موافقت کردند .قوام به تهران بازگشت و با سران و به قصد فریب کردها و ترکها به تحرکات سیاسی پرداختند ، در نتیجه ی اقدامات سیاسی قوام ، مقامات روسیه فریب خوردند و متعاقبا از دولت های آمریکا ، فرانسه و بریتانیا خواست که به روسیه فشار بیشتری وارد نمایند تا خاک ایران را تخلیه کند . در اثر سیاست قوام در سال ۱۹۴۶ ارتش ایران از تهران به سوی آذربایجان و کردستان حرکت کرد و آذربایجان زیر حملات کوبنده ی ارتش شاهنشاهی قرار گرفت . طبق اعلامیه ی پیشه وری جنگ و مقابله با ارتش شاهنشاهی ايران متوقف گردید و سران آذربایجان به دامن روسیه پناهنده شدند . این موضوع موجب شد حکومت کردستان هم حساب کار خود را بداند . ریاست جمهوری کردستان نیز دشتور داد ارتش کردستان در برابر ارتش ایران مقاومت ننماید و به این ترتیب به حاکمیت حکومت کردستان پایان داده شد و قاضی محمد و دیگر رهبران کرد در میدان چهار چراغ مهاباد اعدام شدند . این آزمایش برای ملت کرد بعد از تشکیل حکومت شیخ محمود در سلیمانیه ی کردستان عراق در سال ۱۹۱۹ ٬ دومین تجربه ی حکومت کرد می باشد . این دو آزمایش که در مدتی خیلی کوتاه انجام پذیرفت نشان دهنده ی راه طولانی مبارزات دلیرانه ی ملت کرد برای آزادی ، استقلال و احقاق حق مشروع خود می باشد . این جمهوری در شرایط بحرانی و در نهایت مشکلات حاد و جاروجنجال جهانی به وجود آمد و همزمان عوامل خارجی و داخلی در صدد شکست آن بودند و آخرالامر همین عوامل بودن که موجبات سقوط حکومت کردستان را فراهم کردند .

عده ای از رهبران کردستان بزرگ : قاضی محمد ٬ ملامصطفی بارزانی ٬ خیرالله عبدالکریم ٬ عزت عبدالعزیز ٬ مصطفی خوشناو ٬ محمد محمود قدسی ٬ قدری جمیل پاشا ٬ نوری احمد طه ٬ میر حاج احمد ٬ سرهنگ نانوا زاده ٬ محمد حسین سیف قاضی ٬ عبدالرحیم جوانمرد قاضی ٬ جعفر آقا کریمی ٬ صدیق حیدری ٬ میرزا عزیز صدیقی ٬ شاعر ملی هژار ٬ شاعر ملی هیمن ٬ میرزا خلیل موفقی ٬ سعید خان همایون    (http://zerivarsun.blogfa.com/post-14.aspx)

چند نكته:

اگر توجه كنيم در اينجا حذب دمكرات كردستان تا حدودي وابسته به دولت بيگانه يعني روسيه  بوده است وهمچنان كه اشاره شده هدف انان اين بود كه حداقل بخشي از خاك ايران زير نظر خودشان باشد و بس.پس آشكار است كه بگوييم دولتي ضد اسلامي چون شوروي سابق هرگز ميل ندارد به حكومت كردستان كه اساسش در منظر رهبران كردبر پايه ي حكومتي اسلامي چيده شده بود كمك كند.چون همانطور كه ميدانيم قاضي محمد هنگامي كه به رهبري حكومت منسوب شد فرمود كه قرآن را بياوريد تا سوگند ياد كنم.وانان اين موضوع را به هنگام حمله ارتش ايران ثابت كردند كه در ان لحظه حساس وقتي كه قاضي محمد و جعفر پيشه وري(رهبر حكومت اذربايجان)از روسيه خواستند اين فرصتي است كه روسيه وفاداري خود را نسبت به دو حكومت كردستان واذربايجان ثابت كند اما انان چنين جواب دادند كه :اين يك مسئله داخلي كشورايران است وما حق دخالت در كشورهاي ديگر را نداريم.و ازسوي ديگر امريكا و انگليس از قلم نيفتند كه اگر اين دو نبودند هرگز ارتش ايران جرات نداشت به حكومت قاضي محمد به چشم چپ نگاه كند.پس بايد بدانيم كه پشت بستن به كشورهايي كه دين وفرهنگ ما را قبول ندارند و باشنيدن كلمه اتحاد بين ما كردها هراسان ميشوند امر  معقولي به نظر نمي رسد.و بلا نسبت شتر در خواب بيند پنبه دانه را.پس همچنان كه قاضي محمد  حتي در وصيت نامه خود نيز ايراد نمودند اتحاد بين ما كردها امريست ضروري.كه خوشبختانه اين از خصوصيت ما كردها ميباشد كه هر جا دو كرد با همديگر روبرو ميشوند حتي اگر قبلا همديگر را نديده باشند بحث كرمانج و شكاك و سوراني و... بودن را پيش نميكشند و به همين كلمه كه ما كرد هستيم بسنده ميكنند.

www.sardasht90.loxblog.com